Digitale uitlening is nieuwe exploitatievorm en maakt aanpassing van het auteursrecht noodzakelijk
De Vereniging Openbare Bibliotheken startte in 2013 een proefprocedure tegen Stichting Leenrecht om duidelijkheid te krijgen over de vraag of bibliotheken e-books onder het reguliere leenrecht mogen uitlenen. Tot voor kort werd uitgegaan van een ontkennend antwoord en maakten openbare bibliotheken via licentieovereenkomsten afspraken met uitgeverijen om zo rechtmatig e-books te mogen uitlenen. In november 2016 oordeelde het Europees Hof van Justitie echter dat er geen verschil bestaat tussen het uitlenen van digitale en fysieke boeken. Digitale uitlening is een nieuwe exploitatievorm en maakt aanpassing van het auteursrecht noodzakelijk. Uitlening van e-books valt, mits een aantal voorwaarden in acht wordt genomen, gewoon onder het leenrecht.
Hoe werkt uitlening door openbare bibliotheken juridisch?
Auteursrecht update: uitlening van e-books valt onder het leenrecht
Het auteursrecht geeft de schrijver van een boek het exclusieve recht om dit boek openbaar te mogen maken of te verveelvoudigen. Een uitzondering hierop vormt de zogeheten uitputtingsleer, op basis waarvan een auteursrechthebbende zich niet kan verzetten tegen de distributie van een exemplaar van zijn werk dat door of met zijn toestemming door eigendomsoverdracht in de Europese Economische Ruimte in het verkeer is gebracht. Met andere woorden: een schrijver die zijn boek verkoopt, kan zich vanuit juridisch oogpunt niet verzetten tegen doorverkoop van dit boek aan een derde. Na de eerste aankoop is als ware zijn auteursrecht op het boek uitgeput en mag de koper het exemplaar vrijelijk verhandelen.
Uitputtingsleer
De uitputtingsleer ziet krachtens de Europese Richtlijn betreffende het verhuurrecht, het uitleenrecht en bepaalde naburige rechten op het gebied van de intellectuele eigendom (hierna: “Richtlijn”) niet op de verhuur en uitleen van auteursrechtelijke beschermde werken. Artikel 1 van deze Richtlijn bepaalt namelijk dat auteursrechthebbenden het uitsluitende recht toekomt om de uitlening van het origineel en de kopieën van zijn werk toe te staan en te verbieden. Deze regel is geïmplementeerd in artikel 12 lid 1 sub 3 van de Nederlandse Auteurswet.
Billijke vergoeding voor uitleen E-Books
Artikel 6 Richtlijn vormt een escape op artikel 1 Richtlijn en bepaalt dat auteursrechthebbenden zich niet kunnen verzetten tegen uitlening voor zover zij hiervoor een vergoeding krijgen. Deze Europese regel vinden wij terug in artikel 15c Auteurswet. Hieruit volgt dat schrijvers en uitgeverijen zich niet kunnen verzetten tegen uitleen van e-books, indien zij hiervoor een billijke vergoeding krijgen. Bibliotheken, aan hun kant, hebben voor uitlening geen toestemming nodig van schrijvers of uitgeverijen, maar wél moeten zij hiervoor telkens een geldbedrag betalen.
Stichting Leenrecht verzorgt de repartitie
Billijke vergoeding voor uitleen van e-books
Deze vergoeding dient te worden betaald aan Stichting Leenrecht, die deze gelden vervolgens op basis van haar repartitiereglement verdeelt onder de bij haar aangesloten auteursrechthebbenden waaronder schrijvers en uitgeverijen (zie artikel 15f Auteurswet). De hoogte van de vergoedingen wordt vastgesteld door de Stichting Onderhandelingen Leenvergoedingen (“StOL”), wat een door de Minister van Justitie aangewezen organisatie is.
E-lending
De Auteurswet stamt uit 1912 en geeft geen antwoord op de vraag of e-lending ook valt onder uitlening in de zin van het hiervoor geschetste leenrechtsysteem. Sinds de opkomst van e-books vroegen bibliotheken zich dan ook af of zij deze boeken onder gelijke voorwaarden mochten uitlenen als fysieke boeken, namelijk door voor ieder uitgeleend e-book een redelijke vergoeding te betalen aan Stichting Leenrecht. Verschillende organisaties, zoals StOL, de Universiteit van Amsterdam en onderzoeksbureau SEO onderzochten dit en gingen ervan uit dat het ging om twee verschillende situaties. Reden genoeg voor de bibliotheken om in 2013 via hun overkoepelde organisatie, de Vereniging van Bibliotheken, de Stichting Leenrecht voor de rechter te dagen en deze vraag in rechte voor te leggen.
Uitlening digitale kopie van een boek
De rechter in Den Haag wist echter het antwoord op de vraag ook niet en klopte aan bij het Europese Hof van Justitie (“HvJ”) voor het stellen van een aantal prejudiciële vragen. Centraal stond de vraag of onder het begrip “uitlening” in artikel 1 Richtlijn mede valt “de uitlening van een digitale kopie van een boek waarbij deze kopie op de server van een openbare bibliotheek wordt geplaatst en het mogelijk wordt gemaakt dat de betrokken gebruiker die kopie door middel van downloaden op zijn eigen computer reproduceert, zodanig dat tijdens de uitleenperiode slechts één kopie kan worden gedownload en de door deze gebruiker gedownloade kopie na afloop van die periode door hem niet meer kan worden gebruikt”.
“Vereniging van Openbare Bibliotheken
In een persbericht heeft de Vereniging van Openbare Bibliotheken aangegeven blij te zijn met de uitspraak die openbare bibliotheken een stukje verder helpt in het complexe veld van auteursrecht in het digitale domein. Uitgeverijen zijn daarentegen minder blij en vrezen dat de uitspraak er voor zorgt dat de markt van e-books stagneert, nu bibliotheken e-books onbeperkt kunnen uitlenen. Schrijvers zelf zijn wel weer verheugd omdat zij nu voor iedere uitleen van een e-book een billijke vergoeding ontvangen.”
“One copy, one user”-model
Lenen van e-books uit illegale bron is verboden overeenkomstig downloadverbod
Bij gebrek aan regelgeving die ziet op nieuwe digitale exploitatievormen zoals e-books, onderzocht het HvJ of uit relevante wetgeving redenen volgen om de uitlening van digitale boeking niet te laten vallen onder de Richtlijn. Deze redenen vond het Hof niet, terwijl zij in de bij de Richtlijn behorende overwegingen wel steun vond voor aanpassen van het auteursrecht aan nieuwe economische ontwikkelingen, zoals nieuwe exploitatievormen. Digitale uitlening behoort volgens het HvJ tot deze nieuwe exploitatievormen en maakt aanpassing van het auteursrecht hierop noodzakelijk. Het HvJ oordeelt dan ook dat artikelen 1 en 6 Richtlijn (respectievelijk artikelen 12 en 15c Auteurswet) tevens zien op de uitlening van e-books en bepaalt dat (geparafraseerd):
e-books, tegen een billijke vergoeding te betalen aan Stichting Leenrecht, zonder nadere toestemming van schrijver of uitgeverij, mogen worden uitgeleend mits: 1. de digitale kopie van het boek op de server van de openbare bibliotheek wordt geplaatst; 2. de gebruiker deze kopie tijdens de leenperiode slechts één keer kan downloaden en op zijn eigen computer kan zetten; en 3. de gebruiker de gedownloade kopie na afloop van de leenperiode niet meer kan gebruiken.
Dit systeem, waarbij een bibliotheek voor ieder boek dat zij bezit, maar één exemplaar mag uitlenen, wordt ook wel het “one copy, one user”-model genoemd.
Lenen van e-books uit illegale bron
“Digital Rights Management (DRM)
Schrijvers, uitgeverijen of (hun) intermediairs beheren met onder andere via DRM, wat staat voor Digital Rights Management, hun rechten. Door middel van deze techniek zorgen zij er bijvoorbeeld voor dat e-books niet kunnen worden gekopieerd in een e-reader of op de computer. Daarnaast maakt deze techniek het mogelijk af te wijken van eventuele wettelijke rechten van lezers, zoals de thuiskopie-exceptie. Op basis van deze exceptie mogen lezers namelijk in beginsel thuis een kopie maken van een geleend boek of e-book zonder dat zij hierdoor inbreuk maken op het auteursrecht van de desbetreffende schrijver van het boek of diens uitgever. DRM maakt het mogelijk dergelijke wettelijke rechten feitelijk in te perken.”
Het leenrecht is dus van toepassing op de uitleen van fysieke én digitale boeken, mits laatstgenoemde maar volgens het “one copy, one user”-model geschiedt. De rechtbank Den Haag vroeg het HvJ ook nog of het leenrecht van toepassing is, als bibliotheken een digitale kopie van een boek uitlenen die zij uit illegale bron hebben verkregen. Hierop gaf het HvJ, in lijn van het eerder door haar gewezen arrest over het downloadverbod, uiteraard een ontkennend antwoord. Dit werkt piraterij in de hand en daar houdt het HvJ niet van. Lenen van e-books uit illegale bron is verboden. Het leenrechtstelsel is dan ook slechts van toepassing voor zover de bibliotheek op rechtmatige wijze het e-book onder zich heeft gekregen, dus bijvoorbeeld wanneer zij het boek heeft gekocht van de schrijver of zijn of haar uitgeverij.
Lopende licentiecontracten
Bibliotheken die nog licentiecontracten met schrijvers of uitgeverijen over de uitleen van e-books hebben lopen, hebben in feite nog niet zo veel aan de nieuwe uitspraak. Of zij hiervan gebruik kunnen maken hangtnamelijk af van gemaakte afspraken over de duur en beëindiging van de contracten. Los hiervan is het uiteraard nog maar de vraag of alle bibliotheken ook gebruik willen maken van de regels inzake het leenrecht; het HvJ heeft immers niet gezegd dat e-lending verplicht onder het leenrecht moet plaatsvinden. Dit maakt het mogelijk dat bibliotheken contracten blijven sluiten met andersluidende (voordeligere) regels.
Voor nieuwe boeken, die niet onder bestaande licentieovereenkomsten vallen, kunnen bibliotheken daarentegen wel zonder toestemming van auteursrechthebbenden een digitaal exemplaar uitlenen, mits zij dit maar volgens de regels van het “one copy, one user”-model doen en dus een (nog door StoL te bepalen) vergoeding betalen aan Stichting Leenrecht.
Digital Rights Management belet lezers het maken van een thuiskopie
Bronmateriaal
http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=185250&pageIndex=0&doclang=NL&mode=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=819557
http://rsnijders.info/vakblog/2016/11/11/hofvjeu-ebooks-uitlenen-onder-leenrecht/
http://njb.nl/Uploads/2014/5/Masterscriptie-J.E.-Mascini.pdf
http://maxius.nl/auteurswet/artikel15f
http://www.fobid.nl/node/50
https://www.boek9.nl/items/iept20161110-hvjeu-vob-v-stichting-leenrecht
https://www.consumentenbond.nl/e-reader/wat-is-drm
https://nl.wikipedia.org/wiki/Digital_rights_management
http://curia.europa.eu/juris/celex.jsf?celex=62012CC0435&lang1=nl&type=TXT&ancre=